Friday, October 17, 2014

Sumdawnnaa Hlawhtlinna Thuruk

"Mi hlawhtlingte hian thil danglam bik an ti kher lo va,
An tihdan erawh chu a danglam thin."

 Sumdawnnaa hlawhtlinna thuruk kan sawi dawn a. A khuhhawnna atan, a tupawh mai hi kan lo sumdawng deuh vek mai tih hi kan sawi hmasa dawn a ni.

1. Tunge sumdawng lo awm?

* Sorkarin hnathawktu tur a la dawn a. Hna diltute chuan an thiamna hralh an tum a ni.

* Politician-in vote hmuh duhin thiam takin thu a sawi a. Voter-te hnenah amah a inzuar a ni.

* Dan hremi chu amah ruaitute tan Court-ah a ding a. A thiamna a hralh a ni.

An sumdawng vek lo em ni?
Eng pawh ti ila, kan hlawhtlin leh tlin loh chu selling kan thiam leh thiam lohah a innghat vek a. Vawi khat pawh mi thiam chungchuang tak, Qualified Learning Systems Inc. dintu, lehkhabu ziaktu, business consultant, sumdawng hlawhtling tak ni bawk chuan seminar-ah ngaithlatute chu zawhna a zawt a. "Kan zingah hian direct selling-a eizawng engzatnge awm?" a han ti a. Ban phar an tlem hle. Ban phar lote chu an eizawnna a zawh chuan a tlangpuiin, "Doctor ka ni/computer engineer ka ni/accountant ka ni etc. an ti tlangpui a. Robert Stevenson-a'n salesperson a hrilhfiahna chu a share ta a ni.
Robert Stevenson chuan, "Tupawh, product emaw, service emaw, idea emaw hralhtu (sell-tu) tawh phawt chu salesperson a ni," a ti a. He hrilhfiahna atang hi chuan tunge salesperson ni lo awm? Salesperson chu sumdawng an ni a, tunge sumdawng lo awm?
Kan nun pawh hi sumdawnna a ni a, keimahni hi engtik lai pawh in kan in sell reng a ni. Kan tawng dan, kan kal dan, kan inchei dan, midang kan en dan leh kan biak dante hian keimahni chungchangah sawi a nei reng a ni. A pumpuia kan nungchang (personality) chuan midangte mithmuhah a tha emaw, a tha lo lam emaw tal a hnutchhiah ngei ngei thin. Company-ah pawh hian hnathawktute hian company tana tha zawngin emaw, company tana tha lo zawngin emaw selling hna an thawk char char a ni. Entirna pe ila, telephone operator-in phone a lo chhan danah a aw ri atangin, "Min lo call-a ka lawm khawp mai," emaw, "Min tibuai hle a ni," tih a chhiar theih vek a. Chu chuan telephone company hmingthat leh that loh a hril thui hle a ni.

elling chu hlawk ve vena emaw, hloh ve vena emaw a ni
Thil engemaw i hralh zawh chiah khan tute hnenah emaw thil i hralh a. Chumi awmzia chu, an mamawh engemaw i phuhruk tihna a ni a. An harsatna engemaw tak pawh i tanpui a ni thei bawk a, engemaw tak hlawkna i hmuhtir maithei bawk. Heng thiltha lamte hi a thleng lo a nih chuan kan chefuh lo hle a, midang tan leh keimahni tana tha loin hna kan thawk tihna a ni ang. A thil zawrh leitu chu a hlawk tur pek a ni lo emaw, a harsatna sutkianin a awm lo emaw, a mamawh i phuhruk lo tihna emaw a ni ang a, thil zuartu nangmah leh a leitu chuan in hun tha, in tha leh tui in hloh ve ve tihna a ni a. Thil mamawhtu hnenah a mamawh i pe thei lo va, chutiang dinhmunah chuan in hloh ve ve a ni. Thil zuartu chuan kumkhuain a hun tha a hloh a, thil leitu chu a mamawh phuhrukin a awm lo bawk a ni.
Chutih laiin, thil zuartu leh thil leitu an indawr fel chuan lehlam lehlamin an hlawkpui a. A leitu chuan a mamawh a lei a, thil zuartu chuan a leitu tana a thawh avangin pawisa pek a ni.
Thil zuartuin thil a hralh chu hlawk ve vena dinhmun (win win situation) a ni a, a chhan chu, lehlam lehlam hlawk ve vein an tawp a ni.

Selling (Thil zawrh/thil hralh)
Sumdawnnaah hian sumdawnna leh hnathawktu enkawl, a tawi zawngin management te, market zirchianna te, thiamna dang chi hrang hrang pawimawh a awm nual a. Amaherawhchu, thil zawrh leh hralh (selling) bik chauh kan luhchilh ngar ngar rih dawn a ni.

Sumdawnnaah hian tunlai khawvelah inelna a sang tawh em em mai a. Selling thiam lo tan chuan hlawhtlin a huphurhawm tawh hle. A chhan chu..

1. Tunlai khawvelah chuan thil leitute'n duhthlan tur tam tak an nei tawh a ni.

2. Sumdawngte inkara inelna a sang tawh em em a ni.

3. Media-in mipuite a tifing chho zel a, an thil lei turte an hrechiang tawlh tawlh a, sumdawnna pawh an hre tulh tulh a, an duhtui tulh tulh bawk.

4. Thu pakhat, 'Caveat Emptor' tih a awm a. A awmzia chu, 'Thil leitute hnenah an thil lei turte engkim hrilhfiah vek tur a ni (Buyer Beware),' tih a ni. He thu hi a lar thin hle a. Tunah chuan, 'Thil zuartute'n an thil zawrhte an hrechiang tur a ni (Seller Beware),' tih hi a lar leh ta zawk a. Hei hi a chhan chu, thil zuartu chu a thil zawrh chinchang hria, expert tura ngaih a ni. Tunlai khawvelah chuan thil leitute chu a zuartute nungchangah an innghat a, thil zuartu chuan product tha leh rintlak a zawrh leh zawrh loh hriat na'n a zuartu rintlak leh rintlak lohah an teh hmasa tawh a ni. He dinhmunah hian thil zuartu chu a rinawm leh rinawm loh enchhin a ni a, thil zuartu tan rinawm tak leh dik taka tih ngei ngei loh chuan tunlai khawvel inelna sang tawh takah hlawhtlinna kawng an zawh lo tihna a ni.
5.  (to be continue)

Thlifim Transport Business

1. LPK 909 Tipper, LPK 407 Tipper leh Tata Super Ace hire duh tan hire theih reng a ni.


2. Hei bakah hian bungraw chi hrang hrang, Rawra, Balu, Brick, cubic lung, boulder leh stone dust-te Mizorama quality tha berte zinga mi kan supply thei reng bawk.

3. Valley Strong Cement duh tan Order theih a ni bawk.

4. In hmun emaw, ram emaw laitu, lei vung paih ngaite tan lei vung kan paihsak thei bawk a. JCB emaw, mihring tha emawa lei vung paih ngaite pawh kan paihsak thei e.

4. Motor hire-tu emaw, bungraw order-tute tan Cash On Delivery (Bungraw thlen ruala pawisa inpek) zel tur a ni e.

5. Motor hman man rate-ah hian Mizoram-a 407 Owners' Association-te rate siam kan zawm a. Bungraw supply leh lei vung paihahte hian lirtheia sumdawng tam berte rate chhiar ang zulzuiin in negotiate theih a ni e.


Contact:
Thlifim Transport Business.
M-38, Ramhlun South, Aizawl, Mizoram.
LPK 909 Tipper

LPK 407 Tipper

Tata Super Ace

Ph: 9774416260



Monday, September 20, 2010

RAM TANA RUALAWHNA - Laltlanzova Khiangte

Han inngaihtuah vang vang la; Mizoram tan hian rualawhna i nei ve tawh ngai em? State changkang zawk leh  ram changkang zawk pawh hmu pha kan ram hruaitu tam takte hian kan ram tan hian rualawhna nei ve tak maw! State dang leh ram danga thiltha thleng mekte hi kan ramah hian thleng ve se tih rilru pu hi an tam lo niin ka hrethin. Mizo thalai, India ram state hrang hrang leh ram danga inzarpharhte chuan an awmna hmun leh kan ram hi tehkhinin rualawhna nasa tak an nei a, Mizoram leh a chhehvela chengte pawhin media leh IT hmangin state changkang zawk leh tam changkang zawkte chanchin leh dinhmun an hria a, "Kan ramah hian hetiang hmasawnna leh changkanna hi thleng ve se aw.." tiin duhthu an sam a, state dang leh ram danga chengte nen duhthusam inangin a phurkhawm mek a ni. An rualawhna hi a tam lutuk a, sawisen pawh a ni lo.
Kawngpui, employment, industry, stadium, agriculture, power, information technology... etc. a tam lutuk. Ram tana rualawh nachang hria tan chuan engkim deuhthaw hi rualawhna tur a ni. Hetih lai hian thalai ni tawh lo, nu leh pazingah pawh kan ram tana rualawhna lian tak nei hi engemawzat an awm. State dang leh ram dang tlang rama kawngpui lian pui pui an sial te, factory lian pui pui an bun mup mup te, khawtlang zalen tak te, zirna in tha tak takte leh mite hmasawnna hmu thin chuan, "Mizoramah hian thleng ve se, ti ve ila aw" tiin an rualawt em em a, State dangah industry chi hrang hrang hlawhtling chho mek an hmuhin rualawt em emin an thlir a, phai lam zirna tha zawka sum nei lo chung chunga rualawhna avanga an fate an tirh lian dawn phei chuan, "Aw... kan ramah hian institution tha tak takte hi a din ve theih lawm ni? Kan ram hruaitute hian an ngaihtuah lo em ni?" tiin an phun an phun a, an fate lehkhazir chhuakin thawh tur an han nei lo leh zel hi chu manganthlak tak a ni.
India tam khawpui hrang hrangah pawh Mizote kan inzarpharh nasa ve ta hle. Khawpui hrang hranga chengte hi a tam ber chu zirlai leh hnathawk mek an ni a, engtik emawa Mizorama lo haw leh tumte an ni. An zinga tam takte chuan an lehkhazirna hmuna an thil hmuhte leh Mizoram hi an han khaikhin a, kan tam hi an vei lo thei lo; "rualawh a va na tak em!" an ti tlawk tlawk a, "Engatinge kan ramah hian.." tiin zawhna hlirin an khat thin. Keini Mizorama cheng mek tam takte pawhin an rilru hi kan tawmpui a ni.
Mi state leh mi ram tam tak chu tlangram ve tho pawh a nuam a, kan tam kawngpuite tizau nuam ve turte, kan ram ngaw humhalh tur te, kan rama nungcha chengte humhalh tur te, retheih lutukna umbo turte hian eng chen nge hma kan lak ve le?
Leiverh kan ti em ni, kan ti leh lo em ni? Kawngpui awmsa chunga kawng dang dawh kan ti em ni, ti leh lo em ni? Teak, Tung, Sawhthing, Aieng, Anthurium... ruahmanna a inthlak zut reng a, engnge kan tum ber pawh hriatfiah a har ta e.
India ramah hian Hill Station tam tak a awma, chung Hill Station-te chu kawngpui tha tak takin a pawh zer zur a, "Mizoram chu tlangram a ni a, kawngpui tha neih a harsa a ni," tihte pawh hi chhuanlam tling a ni lo. Kan lo beisei lem loh Bawngkawn to Durtlang-te pawh tihlen theih a ni tih hi kan hmu theuh a ni lawm ni? Tour-De-France an tlanna France ram bung tam tak pawh kha tlangram chhengchhe tak tak a ni a, mahse tlang chhipah kawngpui a kal ve lo a, "Kan khua a tlawh loh chuan kan nuar ang?" an ti ve lo a ni ang... tlang bul thut zelah kawngpui a kal a, an kawngpuite kha thirsakawra tlan pur pur theihna deuh vek zu ni tho va! Kan ramah pawh a tih ve theih reng si a, mahse kan ti lem lo va, rualawh a na a, thangtharte rualawhna zel tur a ni.
Keini aia rual u daih mah ni se kan inkawm thin avangin kan thianpa tiin sawi ila; Hnam Chhantu Pawl dintu Pu Ramhmangaiha chuan Industry lama rualawh a natzia leh thawnchhuah tur kan neih loh avanga Hnam Chhantu Pawlin thawnchhuah theih tur an ngaihtuah nasatzia a sawi fo thin a, rualawh a natzia hi thalai tam takte pawhin kan pawmpui tih ka chiang. Industry-a hlawhtlinna hi kan buaipui un-employment leh retheihna pawh engemawzat solve thei tur a ni a, mahse un-em-loyment a nasat dan en hi chuan industry-ah rualawhna tur a la tamzia leh kan thlen thui lohzia kan hrethiam theuh awm e.
Agriculture kan sawi chuan hnuk-ulh nghal ringawt tur an tam. Tunhnai lawkah Chief Minister hluiin kan ram luidung phaizawlte hman tangkai a tulzia leh ei leh bara intodelh a tulzia Press mite hmaa a sawite kha kan ram hruaitu dang thenkhatte hian eng rilru puin nge an ngaihthlak ang aw tiin ka ngaihtuah a, ram hmasawnna ngaihtuah tak tak hruaitu chuan party danga mi pawh nise a thusawi hi a dik miau avangin a ti ve mai tur niin a ngaih theih a ni. Mahse, ka hre sual a nih loh chuan, party dang sawi a nih miau avangin party dang chuan a thusawi kan bengkhawn lo niin ka hria a, kan ram hruaitu tam zawkin luipui phaizawlte hman tangkai an tum thu an sawi zui ka hre tlat lo.

Kum tina ram hal hluah hluah reng mai te, kuthnathawktute hnena thlai chin tur kan kawhhmuh, a hlawhchhamna leh hlawhtlinna pawh hmuh hmaa thlak leh daih mai thin te, ei leh bara kan harsat laia pangpar lo buaipui daih mai te, kuthnathawktute harsa lutukin kawng an zawh laia kan siamchhuah khawpui chep tak, kawngpui zim taka car nalh fahrana lo tlan tum phette pawh hi rualawh tinatu zel an ni.

"Hetiang tur hi a ni lo" tih nachang hriate chu rualawtin an kun tlawk tlawk a, Kuthnathawktute tan terrace system a tha lawm ni? Terrace an hlawhtlinpui hmaa kuthnathawktu harsa tak takte sum lama lo tanpuina a awm thei ang? Kan phai neihchhunte hi buhchin na'n hmang ila, lui tui hmanga chawm dan tur a awm thei ang?" tia ngaihtuahna seng thinte pawh an tam ve mai a,mahse kuthnathawktute an la rethei reng tho a nih hi. "Kuthnathawktute hi kan ngaihtuah loh thin vang a ni lo'm ni kuthnathawktute ram veiin kawng hial an zawh kha? tihte ngaihtuah thin, thil tha nia an hriat a thlen thin si loh avanga thalaite leh nu leh pa tam tak, kan ram thatna duhtute rilru a hah hi a mawh lo ve.
Kan thalai tam takte chunga un-employment vanduaina lo thleng hi engnge a chhan ni ang? Kan rama mi challang thenkhat chuan, "Kan ramah thawh tur a tlem tawh si a, sorkar hna kan indaih tawh si lo va, thalaite'n phai lamah leh ram dangah hna zawng ngam rawh u," te zu ti ngawt a! Kan rama thalaite tana thawh tur a tlem chhan hi an ngaihtuah duh lo nge, an ngaihtuah peih lo nge, a ngaihna an hre lo? Kei leh ram tana rualawt midang thahnem takte chuan kan rama hnathawh tur a awm loh chhan hi kan chhut a ni. Khawvel history-ah thalai zawng zawng mi rama hna an thawh tak vek kan la hre lo va, a tih chi hek lo. Mi rama hna tha tak thawh chu a tha alawm.. mahse mahni rama awma, mahni rama hnathawk tur hi a tam zawk an ni a, chungte tan chuan thawh tur ngaihtuah a ngai a ni. Chuti lo va, "Ram dangah kal rawh u," tia thalaite hnawhdarh ringawt hi zawng a mawl mang a, thalaite hnathawh tur ngaihtuah sak thei lo ram hruaitute hi chu keia tawnah chuan hruaitu tlak lo an ni.

Un-employment solve tur chuan power, roadways, agriculture, industry, information technology, etc. a hmasawn phawt a ngai a, ramdanga kal tura thalaite fuih ngawt hi a kawnghmang lo hle. Kan aiawha roreltura kan thlante hian thalaite thawh tur hi an ngaihtuah tur a ni. Thalaite leh nu leh pa tam takte paw'n rilru thlak kan mamawh. Kan thalaipuite leh nu leh pa tam takin ram tan rual an awh laiin party i la ruihchilh tlut ang maw? Mite'n an thlahte tana ram thatna tur leh Pathian malsawm tlaka tha thawh an tum mek laiin keini'n ram leh hnam tana kan tih theih ngaihtuah duh miah loin, "Pathianin hna a thawh loh chuan engmah kan ni chuang lo vang," tiin engmah tih tum loin i inhnem vel a, Kristian dik, thiltha tih duh ni lo, "sakhaw atchilh" te tihdanin ram leh hnam tan pawha thiltha tih tum loin, kan mimal hlimna tur leh kan taksa damna tur chauh kan ngaihtuah zel dawn em ni? Pathian hnathawh nghak ngawt loin, Pathian malsawm tlakin.. kan ram leh hnam tan., kan tu leh fate tan... Kristian dik tak, Isua Krista zuitu kan nih theuh theih na'n... mahni seh seh mualah aw... ti zawk teh ang.

Pathianin kan chenna ram tura min pek, ram dang leh state dang atang pawha "Ka haw dawn. Ka ram, ka state," tih tur kan neih ve chhunah hian hlemhleta hmelhmang chhe tak te, ei leh bara harsatna te, thalai thawh tur nei lo te, kuthnathawktu mangang te, sorkar hnathawk lungawi lo te, zu leh drugs hmansual duh tlatna thinlung te, midang chanai pawh laksak hreh lohna thinlung te, rukrukna leh sualna tinrengte hmuh tur a awm a, he ram hi kan neihchhun a nih miau avangin a siamthat hi Mizo zawng zawngte mawhphurhna a ni. Engnge i tih hmasak tur i hre lo maw? "Nu leh pate'n sum lama intlansiak sim tur kan nei... in leh lo neih thata in el pawh sim tur kan nei... lirthei nei tha nih tuma vir virte pawh sim tur kan nei... nula leh tlangval, nuho leh pahote pawhin hlimhlawp  leh zaithiam ngaihsan/ buaipui dual dual ringawt simin; kan tu leh fate chenna tur ram hi ngaihtuah theuh teh ang u. Heti zawngin kan hmabak a thim em mai.
Mizo mipui tam takte rualawhna sawi kan nih avangin sawi sen a ni dawn lo va, a sei lutuk palh takin tawp dawn hnai tawh ila. Kan rualawhna tam tak phuhru thei, kan ram dinhmun chawikang theitu  chu ram rorelna tha (good governance) a ni. Rorelna tha neih duha Kohhran hruaitute'n rualawhna thinlung an nei hi an tihtur dik tak an ti a, Pastor-in politics dik lo an ngaimawh hi an tihtur dik tak an ti a ni. Ram rorelna a thata, a dik loh chuan sakhuana pawh a tha thei lo. Tlawmngai pawl hrang hrangin rorelna neih duha rualawhna thinlung an pu hi thil dik tak a ni a, rorelna tha kanneih loh chuan kan ramin hmasawn dawn hek lo. Zirlai te, sorkar hnathawk te, journalist te, doctor te, sumdawng te, dan hre mite leh midang zawng zawngte pawhin rorelna tha, 'good governance' duha rual kan awt hi a dik chiah a, naupangte thlengin kan ram tan hian rual an awt tawh asin.

He poem hi Mizo Kids-a hmeichhe naupang class-VIII zirlai, Jenny-i poem lo thehluh a ni a, naupangte tan tala ram hmasawnna tura article ziah zel hi ba vein ka inhriat phah a ni.
Zofate u, Harh A Hun Tawh,
Hmanah zawng a hring dup ngai e,
Nungcha tinreng hramte nen;
A mawi a nuam ngai e kan ram chu.
Mahse kianzai an rel ta;
Nungcha leh hring reng hmuh tur
a awm lo;
'Eirukna' leh 'Sualna' bak lo chu,
Nitinin a tla zel e, kan ram chu.
Hawh u! Mizo fate u!
Harh rawh u, a tlai hma hian;
Kan ram thatna turin i thawk tan
ang u.

He poem hi naupangin puitlingte min ngenna a ni. Mahni seh seh mualah kan ram tana thiltha kan hriatte tih theuh tum tal hi a hun ta. Pu Vankhama'n, "Lamkan them le kuhsi kan hlawh pei," a tih ang deuh khan, kan ram tana kan tih theih theuh kan tih chuan ram changkang, ram zalen, mi zawng zawngin ei leh bar tur an neihna ram, engmah tih tum lo, Kristian sakhaw dik tak zuina ram kan la ni thei ang tih hi i beisei tlat ang u. Nu leh pa an harh tan a, thalaite an harh tan a, naupangte pawhin ram tan rual an awt ve a, kan tanrual chuan 'kan ram tla mek' hi a chho leh thei ngei ang. Kan tih theih theuh kan tih chuan ram changkang, ram zalen, mi zawng zawngin ei-leh bar tur an neihna ram, engmah tih tum loa sakhaw atchilh tlatna ni lo, Kristian sakhaw dik tak zuina ram kan la ni thei ang tih hi i beisei tlat ang u. Nu leh pa an harh tan-a, thalaite an harh tan a, naupangte pawhin ram tan ruat an awt ve a, kan tanrual chuan 'kan ram tla mek' hi a chho leh thei ngei ang.

(He article hi Pu K. Sapdanga lehkhabu (Zoramah Khua A Var Dawn Em?) tihah dah a ni.

Mizote leh Khawvel Hmasawnna - Laltlanzova Khiangte

1980 hmalamah chuan tuna kan nunphunga bet tel tlat tawh media, mobile phone, lirthei changkang tak tak leh technology chi hrang hrangte leh India leh khawvel huap sum dawnnate hi Mizo mipuite'n kan hre ngai meuh lo. Mi thenkhat chu kan inring lawk maithei e; amaherawhchu mipui tam zawk kan inrin loh laiin Mizoramah khawvel hmasawnna a lo thleng ve ta zut zut a, khawvel hmasawnna thlipuiin kan inrin loh laia Mizo mipuite nun min sawi danglam nasat zia chu kan mit ngeiin kan hmu theuh awm e.
Khawvel hmasawnna chi hrang hrang lo lut zut zutte hi thatpuina leh hmasawnpuina kan nei ngei mai a, mahse a tha lo zawng pawh hian min nghawng nasa mawlh mawlh ve a ni ti ru. Media-a hmasawnna sawi hmasa ila.

Cable TV
1986 World Cup Football hunlai hre phate chuan TV Antenna herh fiah tum inko thawm hriat tur a tam zia kha an la sawi thei ang. Tuna han sawi leh chuan nuizatthlakna laite pawh a nei a ni. Mizoram khawpui Aizawlah ngei pawh TV a la tam loh avangin TV nei inah kal khawmi kan au dar dar thin. 1990's hma lamah VCD, DVD, Computer etc. a la awm lo bawk a, Film-te pawh reel nei chi Cassette vek a en a ni a, Video Cassette-te pawh kha a lo bo ta deuh duak a ni. 1990's chhoah Cable TV a lo chhuak a, in tin deuhthawah TV a awm ta a, Antenna herh era chu kan ngaihtuah lem loh laiin a lo tawp ta.
Cable TV lo chhuak chuan Mizo mipuite sukthlek a tidanglam chakin a nghawng nasa ngawt mai. Hetia nasa taka kan sukthlek a tidanglam leh min nghawng nasa hi Cable TV Operator-te thiam loh a ni lo. Heti hian i ngaihtuah zawk ang u. TV hi chhungkaw tam takin an nunchilh a, kan sitting room kan luahtir a, kan hunawl zawng zawng hnawhkhah na'n kan hmang a, TV-a kan hmuh apiang kan zir chhawngin kan buaipui ve nghal zel a, a tha zawng leh a tha lo zawngin min nghawng chho ta mawlh mawlh a, kan nitin nun nen kan suihzawm ta chiat reng a nih hi. TV nen hian min la hrang dawn ta se nau duh lo chung pawm luih ang deuh hian thenkhat chu kan nuar nasa ngawtin a rinawm.
Cable TV atanga channel chi hrang hrang kan thlir thin inang loin mipuite rilru sukthlek pawh a then hrang nasa ngiang e. Vai film tuipui tan hmuh reng tur a awm a, vawi khat lai phei kha chuan Star Plus-in a tih chhuah thin 'The Bold and The Beautiful' tih te, 'Santa Barbara' tihte ringawt buaipuia an lemchan anga a tak taka awm chak vete pawh an awm a ni awm e. Hetianga TV-a engemaw chhuak buaipui hlutah hian thalaite an nghing lo zawk mah mah niin a lang fo. Engemaw hun lai Hindi Serial buaipui hlut pawl an lo awm leh a, a changtute thenkhat chuan an ngaisang ngiang a ni ang; chah chhuahte pawh an tum deuh ut ut a nih kha. Tun thlengin TV Serial film thar hmuhnawm apiang buaipui zel hi Constituency tinah inthlana tlinna tham deuh thaw tur kan awm a ni awm asin.
TV-a Hindi serial leh Korean film en ngai lo, Europe-a inkhel leh infiamna lam reng reng hmaih ngai lo mi engemawzat an awm bawk a, chawlhkar tawpa TV chuhpui chi miah loh zat hi chhiar ila kan tam khawp ang. TV-a chhuak thin dang leh inkhel tuipui kawpte pawh mi engemawzat an awm tho awm e. Chutih laiin Fashion TV channel-a khawthlang nulate nungchan lo zir ve char char te, music channel hrang hranga mihangho hla chham dan leh an nungchang lo entawn vce mek te, TV atanga an hmuh bawk rock musician leh zaithiam dangte khawsa zia ang chiah a rawn inlan chhawng leh pawh mi engemawzat hmuh tur an awm. Khawchhak lama kan hmel anpui deuh, Korean ho film-a an nula tlangvalte inchei dan thlengin kan ram dung leh vang a fan chhuak a, tun hnaiah phei chuan tualchhung Cable TV-te'n programme an siam chi hrang hrangte hi mi tam tak ti ti ber a ni fo thin.
TV-ah thil tha leh finna tam tak kan chhar chhuah laiin in leh lo ropui tak tak te, car leh lirthei chi hrang hrang nalh tak tak te, khawvel thila nundan nawm hmel tak tak te, thawmhnaw leh incheina dang nalh tak tak te, mi nun bawraw pui pui, mipat hmeichhiatna pawisak nei tlem tak takte khawsak dan thlengin nitin zantin kan thlir mawlh mawlh a, puitling leh thalaite rilruah TV-a lang hnem apiang ngaihsanna te, mi changkanna phak ve chakna avanga rualawhna nasa tak min pe niin a lang a, mi tam tak rilruah mipat hmeichhiatna hman mai mai pawisak lohna te, sum leh pai ngah apiang ropui emaw tihna te, khawvel thil awh zawng apiang neih theihna hmanrua, sum leh pai duh huam huamnaah mi tam tak a hruai lut bawk niin a lang.
TV-ah vek America khawthlang lama Gospel singer-te mawi tak leh hmuhnawm taka zai dan kan hmu a, mi thenkhatin kan ti ve nghal mai. Film-a khathlang thalaite lam dan kan hmu a, kan ti ve nghal mai bawk. Hetianga mi tih dan zir mawlh mawlh leh zirthiam zung zung hi mi tam takin changkanna emaw kan ti deuh ber tawh a, tunah hian kan hnamin hla kanneih vethenkhatte chu khawthlang thalaiho rimawi leh lam nen a inpawlh deuh chuaih tawh a nih hi. Mi tihdan zir mawlh mawlh mai hi tha zawka ngai an awm nual niin a lang, Kristian nun dan tha leh mahni hnam nun leh tihdan tha lai chawikan duhte tan chuan hna a tam khawp ang le.
Engpawhnise, "TV hi kan nunah a bet a, mi tam tak chuan an hneh lo a ni" tiin tawp mai teh ang. TV kan thlir nasat lutuk avang leh TV-a kan hmuh apiang kan ngaih ropuia kan bawh huam huam zel avangin Biak Ina rawngbawl tura ngaihte pawh mipuite hmuh theih turin TV-ah an inpholan a tul ta a, Pulpit atanga Pathian thu ngaithla phak lote hnen thleng turin Pathian thu sawitu thenkhat pawhin TV belh ve tul an ti ta.
TV kan thlir nasat lutuk na hian kan ngaihsan zawng a thlak danglam nasa tih hi kan ngaihtuah ngai em? TV-a zaithiam thlanna a 'hit' deuh tum leh zaithiamte an lan ngun zual lai chuan thalai leh naupang tam takin  zaithiam lar nih ve an chak a, puitling thenkhat pawh an bang bik lo; mahni zaithiam lar nih ve lo chak leh fate zaithiam lar ni tura nawr nawrte pawh hriat tur an awm thin. Mizo zinga mi hmingtha leh entawn tlakte ai chuan khawthlang lama inkhel thiam leh celebrity-te'n ngaihsan an hlawh zawk ta fo va, thalaite lah naupangte rilruah Pathian thu te, zirnate leh hriatnate aiin TV-a an hmuhte'n hmun an chang lian zawk fo a ni.
He thuziaktu pawh hian tunhnai maia TV-in naupang leh thalai tam takte ngaihsan zawng leh an sukthlek a tih danglam nasatzia tlem azawng ka hmu ve. Tam tak chuan TV-a an hmuhhnem zaithiam leh celebrity-te chanchin an hre em em a, nih ve an chak a, mahse general knowledge lamah an tlahniam nasa khawp mai. TV-a hmuhnawm tur liau liaua an siam lemchan leh music video-te a tak tak anga cheibawla, an mi hmuhte awmdan zir ve ngat ngatte an awm bawk.  Naupang leh thalaite zingah TV-a an mi hmuh ngunte ngaihsanna a len em em avangin rawngbawlna lamah leh Awareness campaign-ah pawh TV atanga larchhuakte'n sawm an hlawh a, hei pawh hi thil tha a nih leh nih loh chu chhiartute ngaihtuah zui atan ni rawh se.
|halaite leh naupangte hi kan dem mai bik ang tih ka hlau thin. A nihna takah chuan TV-in an nun a tih danglam nasat zawk chu puitlingte an niin ka hria. An naupan lai leh nula tlangval a nih laia TV hmu ngai lo tam takin TV an lawm em em a, an hunawl zawng zawngah an thutchilh a, TV-a an hmuh apiang an lawm a, an ngaisang zui a, an buaipui luih luih thin.
TV-in kan nun a sawi danglam nasat zia hi sawi kim seng lo mah ila, kan sawi tum chu a chiang thawkhat tawh tho awm e. Hnam dang leh khawvel ram dangte khawsak dan te, khawvela thilthleng thar lian tham zawng zawng te, nun lepchiah leh khawvel chen dan chi hrang hrangte kan hriatna leh kan hmuhna hnar ni bawk mahse, thil tha leh hriatna tam tak min petu a nih vangin do chi a ni lo tih erawh chu hre tel ila a tha ang.  TV kan sawi chhe lo va, TV en thiam lo, TV-a hmuhthar apiang bawh huam huam leh thil tha leh tha lo pawh thliar hrang thiam lo kan tam tih kan sawina mai a ni.
A solution siam lo va TV chungchang kalsan ngawt pawh a dik bik lo vang. Chuvang chuan heti hian ngaihtuia ila a tha awm e. TV-ah hian thil lem leh tha lo tam tak hmuh tur a awm a, thil tha tam tak hriatna hnar a ni bawk a, a thlir dan i thiam ang u. Mi tihdan tha lo lai zirna atana kan hman zel chuan harsatna min thlen zeltu a ni palh ang e.

Internet leh Computer
TV chang a ni lo. Kum sang bi tharah hmasawnna lian em em, khawvel pum deuhthaw hmunkhata thlung zawmtu, Internet a lo lar a, a tha zawnga hmang tan chuan in biak na'n te, hriata lakchhuah na'n te, sumdawnna vawrh darh na'n te, eizawn na'n te, zirna atante leh kawng engkim atan a tangkai a ni ber mai.
Internet hian Media zawng zawng a tichangkang thut ti ila kan tisual tam lo vang. Khawvela thil thleng thar ber ber chu a thlen atanga minute tlemteah internet-ah hmuh tur a awm ve ta zel a, Internet atanga information la chhuak thiam thangthar tam tak media lamah an lo zuang lut tawh bawk nen, tunlaia TV chanchinthar leh chanchinbute'n ram dang leh India rama thil thleng an chhuah reng rengte a thar viau vek tawh a nih hi. Internet hian Mizo Society-ah nasa takin nghawg a nei chho mek a, kan ngaihtuah ngai emaw ngai lo emaw, Internet hmang mektute leh  Computer hman dan pawh thiam rih lote nun chu nasa takin a danglam tawh a ni. Nu leh pa tam takte seilenna khawvelah Internet leh computer hmuhtur a awm ve loh avangin ram hruaitu an nih hnuahte pawh Computer an zirchawpte a lo ngai a,thalai zingah ram hruaitute sitna thlengin a siam phah ni awm e. Hetianga nun dan in hrui pawh mekah hian thalaite leh nu leh pate in hriatthiam tawn a tha khawpin a rinawm.
Internet hian a tha lo zawng pawhin nghawng a nei theuh thei ang. Internet-ah thil tha tam tak lak chhuah tur a awm laiin video duh dak lo leh saruak chi hrang hrangte lak chhuahna atan chauh a hmangte pawh a awm theih tho a, Computer thenkhata saruak thlalak leh video duhawm lo tak takte pawh hi Internet atanga lak chhuah a ni deuh fur a ni. Mithenkhatin "Zonun-mawi" chawinun an tum fat fat laia mi thenkhatte'n internet atanga information kan lakchhuah hi chu a inmil lo hel hawl thin khawp mai tihte sawi tel ila hlawkpui kan awm mahna.
Internet hi mi tlangpuiin kan ban pha lo a ni maithei. Computer hi mi tlangpuiin kan banpha a ni awm e. Computer kan neih hmain eng atana hman tur nge tih lam ngaihtuah lawk lo hi kan tam a ni ang. Sorkar Office tin deuh thawa hnathawhna atana sorkarin a han pek tak tliar tliar hnu pawh hian Games khelhna atan leh film duk dak lo enna atana hmang an tam thu sawi a ni fo thin. Hei hi thil mak a ni hran lo ve. Games khelhna atan liau liaua leite pawh an awm alawm. |halai leh naupang zingah Games ringawt buaipui, zirlai ngaihtuah lo,  lehkhabu leh chanchinbu chhiar ngai lo tam tak an awm phah a, puitling zingah pawh hnathawhna tana hmang tangkai lo tam tak an awm mek a ni. Hetih lai hian nitin hnathawhna atana Computer hmang tangkai em em leh a tel loa hnathawk thei mi tam tak an awm a, mirhing in thenna a siam phawk mai awm e. Engmah lo maia chan tan chuan Computer-te hi sum tihek thlawn leh thatchhiatna mai thlentu a ni thei a, chutih laiin Office leh mimal tam tak tan a tangkai em em si.
Engkim deuhthaw hian thatna leh that lohna tam tak an lo nei vek mai. A tha lo lam han sawi tak tak chuan sawi tur a awm teuh zel. Computer-te hi film tha lo pui pui te, sex video-te leh thil tha lo dang dang theh darhna leh dahkhawmna hmanraw tha tak a ni a, Mizo mipuite hian engtik hunlai emaw chuan a chhe zawngin kan dawngsawng dawn emaw ni chu aw tih rum rum theih khawpin porn movie leh thil tha lo tih na'n kan hmang nasa hman niin ka lo hmu ve a ni. Tunah chuan a ziaawm leh ta niin ka hria.
Kan hun kal zel turah hian thalaite leh naupangte'n games khelhna atan an hmang nasa lutuk te, thalaite leh puitlingte'n film tha lo enna hmanrua atana kan hmang nasa lutuk turte hrilh hriain, hnathawhna atan leh tangkai zawk a hman in zirtir chho zel ila a duhawm hle ang.
Media lamah hian thuang lianpui pakhat a la awm. Chu chu nitin chhuak chanchinbute leh hunbi nei chanchinbute a ni. Kan sawi tak ang khan tunlai chanchinbu mite an hriam tawhin lehkhathiam tak tak an tam ta a, internet leh in biak pawhna chi hrang hrang hmangin thuthar an hre zung zung thei tawh bawk a, nitin chanchinbuah thu phuahchawp mai mai leh mipuite hruai kawina tur a awm meuh lo a tih theih ang.
Kum sang bi tharah chuan nitin chanchinbu colour mawi tak takte a lo awm ta nawk a. Mipuite tana information tha tak tak an ziak seng bik lo nge, a chhiartu lamin an duh vang nge, rang tak taka information an lakkhawm theih tawh avangin khawvel huap leh Mizote zinga milarte nuntawp lai chanchin hmuh tur pawh a awm ve nawk thin. TV kan sawi ai mah khan ziaka kan hmuhte hian kan nunah thu a hrilh nghet zawk niin zir mite chuan an sawi nghe nghe a, nitin chanchinbua kan hmuh infiamna chanchin te, politics chanchinthar te, ram leh hnam kalsiam chanchinte hian kan rilru a hruai hneh hle a ni.
Nitin chanchinbu bakah hian Mizoramah chawlhkar tin chhuak magazine te, thlatin chhuak magazine-te a thahnem ve ta hle a, a  hmel pawh a mawi hlawm hle. |henkhat chuan mipui tana Infor-mation tha tur chauh an ziah thin laiin thenkhat chuan a ngaihnawm tur, thu vuvukte pawh an ziak nasa ve tho mai. Zahmawh rawngkai lek lekte pawh a awm a, kan lehkha chhiar duhzawng atang hian mipuite kan in enfiah a tul viau niin a lang. Mi thenkhat, chanchinbu mite dem zawnga ka han ang deuh piap piapte pawh an awm thin a, chutih lai chuan mipuite duhzawng ngaihven rengte'n mipui duhzawng nia an hriat an ziah hian tunge dem tur dik tak ngaihtuah ila a tha viauin a rinawm a ni.
Kan han sawi tum tak zawk chu, chanchinbu leh magazine changkang chho zel leh information chi hrang hrang an ziahte dawngsawng thiam lo mi tam tak an awm niin a lang. Chanchinbu lamin infiam mite chanchin an ziah nast avanga thil dang ngaihtuah lek lo va infiam mite chanchin ringawt buaipui ta mai te, celebrity-te chanchin an chhuah ngun avanga celebrity khawsak dana khawsak tum ve ta maite pawh a awm theih ang.
Engpawhnise, Mizo mipui tam tak hian media hmasawnna leh changkan chhohna hi kan zo lo nasa tih a chiang a, kawng dik zawk kan hriat theih nan media tha loin min hruai kawi tur leh min chhem leng dawr dawr fo hi kan inven nasata kan zir nasat a ngai hle a ni.

Mobile Phone
Kum sangbi tharah Mizorama cheng nawlpuiin mobile phone kan hmelhriat tan a; cell phone leh mobile phone service petu company-te hnena sum leh pai kan chhunluh nasat ruih ruih turzia leh kan nun a thlak danglam nasat zia hi kan ngaihtuah ve ngai em?
Service pechhuaktu company lam an tang nasa mai si a, tunah chuan a pui a nawiin kan lek fer fur ta mai. |henkhatin hnathawh na'n te, chanchin in hriat tawn na'nte an hmang a, thenkhatin sex video siam nan leh thehdarh nante an lo hmang ve mek bawk a. Nu leh pa thenkhatin an fate chanchin hriatna atan an duh em em a, chhungkaw thenkhat tan chuan phurrit a ni. Chhungkaw harsa deuh tan chuan fate zawng zawngin handset tha duh tak an duh theuh chuan a manganthlak thei deuh maiin a rinawm a, thawhchhuah nei lo vin, top-up an tih ve chhen reng chuan chhungkaw expenditure a sang duai thei bawk a, sum leh pai tam zawk hmuh chhuah tuma intlansiakna thlentu pakhatah a chang thei a ni.
Mobile Phone-in kan nun a tih danglam nasatzia chu mita hmutute theuh kan ni a, a tha lo zawnga hman chuan mualpho erhna thlen theite pawh a lo ni zel mai! Entirna'n. I sex video kha mobile phone-ah leng ve chum chum mai sela a hreawm dan tur chu i ngaihtuah thiam ve mai awm e. Mobile phone hmanga saruaka i thlalak kha mi zawng zawng hmuh turin han darh huau mai sela, khawlai len chu hreawm deuh tur a ni.
Chutiang bawkin sum thuni nu a nei ve thei bawk. Entirna'n: I thawhchhuah hmun sawma thena hmun hnih vel lai mobile bill-ah emaw, top up lei nan emaw i hmanga, thil thil danga i hman tur a ti tlem kawk thei. Chhungkaw enkawltu i nih a, i fate zawng zawngin handset leina tur an dil theuh che a, top-up man an dil sup sup reng bawk che chuan eiruk bak hmabak i nei lo thei ve bawk a ni. Heng hi chu entirna mai a ni e.
Thil thar hian nun a thlak danglam thut thin a, tuna kan buai nak nakna hi chu a rei deuh huna reh mai turah ngai ila a hahdam thlak ang. Mobile phone hi inbiak pawhna tha tak, tangkai taka hman theuh theih, inbiak pawhna atana hman tura siam a ni tih inzirtirna lam ila kan thatpui awm e.

Lirthei leh in leh lo
India ram changkan chak zar kan zo a, tunhnaiah Mizoramah lirthei nalh leh changkang tak tak a lo lut nasa zut zut hle. Hnathawhna atana kan hmang tangkai lirthei tam tak a awm rualin kan khawpui kawng dung chep tak takah te, Airport panna kawngahte leh thingtlang panna kawng thlengin lirthei nalh tak tak a insulpel zut zut a, car nalh tak taka tleng per perte hi mi tam tak chuan nunphungah kan lo neih nghet leh viau tawh niin a lang.
Car changkang tak neih te, in leh lo tha tak neihte hi a sualna a awm lo vang. Mahse, Mizote zingah tuna nei pha rih loin neih ve nghal kan tum zel leh rualawhna thinlung kan put phah nasa lutuk hi rinawm lohna hringtu nia a lan tlat avangin  a pawi viau a ni. Kan rualawhna nasa lutuk hian Siamtu duh loh zawng tak, 'Sum ngainatnaah' min hruai lut nasa hle bawk niin a lang, 'Sum ngainat hi sual tinreng bul a ni' tih ziah awihtute tan chuan sualna chi hrang hrang a lo pun hian a bul ngaihtuah thiam a har lo.
Sorkar hnathawk hlawh pangngai chuan in ropui tak tak te, car nalh tak takte hi a lei zo lo tih kan hre theuh a, mi thahnemngaite pawhin an sawi nasa. Mahse sorkar hnathawkin an awh ve tlat chuan eiruka sualah a tluk phah thei a, eirukna suala tluin lirthei changkang leh in leh lo nalh tak takte han nei se, kan fakin ka chawimawi leh roh emaw a ni si ang a, lal lenin an leng leh zawk mai ang. Hetiang deuh hi Mizote zingah a thleng fo nia a lan vangin a pawi hle a ni.
Khawvel leh India tam changkang zelin awh tur tam tak a rawn siam chhuah, lirthei, in leh lo leh thil chi hrang hrangte hian kan khawtlang nunah harsatna a thlen nasa viau niin a lang. Thenkhatin rualawhna avangin kan eiruk phah a, thenkhatin tlin lo chungin loan-in kan lei a, thenkhatin sumdawnnaa mi bum nante kan hman phah a, thenkhatin eizawnnaa rilru hmanhmawh reng renga awm nan an hmang a, hetiang hian lirthei leh hmansawnna hrang hrang hian mi thenkhat chu mi tibuai mek a ni.
Kawng lehlam zawnga ngaihtuah chuan a zahthlak ang reng. Heng lirthei leh in leh lo kan sakna hmanrua chi hrang hrangte hi kan siam chhuah a awm ve mang lo. Engtinnge kan siam chhuah ve ang tih ngaihtuah ai chuan mi siam sa changkang neih dan kan ngaihtuah mup mup mai te, Mizo hnam hi eng dinhmunah chiah nge a din a, engnge kan hmabak tih reng reng ngaihtuah loa mahni nawmsakna ringawt uma lirthei leh in leh lo inchhekarbawm tum ngar ngar ringawt maite hi a saptawng takin 'Very Selfish' ka ti. Mahni nawmsakna ringawt um chu anmahni an nuamsa a ni thei a, khawtlang leh ram tan tangkaina pakhatmah an nei lo an tih hi ka pawm zawng tak a ni.
Mizo mipui nawlpuiin kan phak hunah chuan lirthei tha tak tak te, in leh lo nuam tak takte nei thei theuh ila a tha ngawt ang. Amaherawhchu tunah rih chuan mi tam takin rim taka kan thawhchhuah atanga neih tum loin, sorkar pawisa emaw, dik lo taka pawisa lakluh hmangtein emaw neih kan tum a, kan rualawhna dik lo leh kan rilru hmanhmawh hian khawtlang nuam lo tak, hnam kawngzawh dik lo a hring zel thei tih hi kan hriat a duhawm hle a ni.

Technology changkanna
'Technology' tih hian kan sawi tak khawl thil chi hrang hrangte kha a huam vek tho a, tun atan hi chuan kan loh takte sawi na'n hmang mai ila a tha awm e. Kan hriat theuh angin kan siam chhuah ni lo khawl thil tha pui puiin kan ram a run nasa hle. TV te, Fridge te, Washing Machine te, in chhung leh pawna hman chi technology chi hrang hrangte hi nitin a rawn lut ruih ruih reng a, mi tam takte kan thawhrim loh ngaihtuah chuan hetiang thil kan lo nei ve zung zung thei zel hi a mak zawk viau a ni. Sorkar hnathawk, an hlawh zat pawh chiang rengte'n technology thar apiang an nei zung zung theite hi chu pawn lam atanga thlirtu tan chuan a mak tih bak sawi tur a tam lo.
Mi tam tak chuan rualawh kan ti na thei hlawm ropui si a, "Hetiang technology tharte hi a awhawm thei tur ang bera an siam chhuah an ni hlawm si a, rualawhna nasa tak, sum duh huam huamna sum kan neihna tur a nih pawh chuan pawisak neih lohnaa min kai luttu a ni em? tih leh "Rualawhna hi hnam tan a tha ber em? tih hi zawhna chhan harsatna tak a ni. Ram leh hnam kalsiam ngaihtuahna tlemte tal nei tawh phawt chu he zawhna hi i inzawt ang u. Kan Kristianna atang pawhin rualawhna hi sual chi khat a ni tih kan hriat theuh hi.
tKei chuan chhanna tawite ka nei ve. Tuna kan neih phak loh chu nei pha lo ngam mai ila, dik taka kan thawhchhuah ngeia kan neih phak hunah chuan ram danga chengte neih ang kan neih ve zel hma kan sawn ve zel hi a pawina a awm lo vang. Chuti a nih loha, kan phak hmaa mi dinhmuna din kan tum ve chuan a hnam pum deuhthaw hian kan tla na lutuk ang tih a hlauhawm a ni.

Sumdawnnaah
India ram sorkarin Mizoram sorkar pawisa a rawn pek tam vang nge, keimahni awmkhawm hi kan itawm ve ta hrim hrim ka hre lo; khawvel hual leh India ram huap sumdawnna chi hrang hrangin min rawn tuam hneh ve ta hle mai. Bank te, Insurance te, Mobile phone service te, hnathawktu company chi hrang hrang te, thil chi hrang hrang zuar company-te an lo inbun ve ta fer fur a, Mizo thalai tam takte pawh an hnuaiah kan thawk mek a ni.
Tuna Mizorama India ram leh khawvel huap sumdawnna lo lut tam takte hi a malin sawisel tur kan hre hauh lo va, Mizo thalai tam takte tana hnathawh tur an pe pawh hi a lawmawm zawnga sawi theih a nih a rinawm. Amaherawhchu, sumdawnna lian neitu tam berte hi tutenge an nih? He sumdawnnaah hian tutenge hlawkna teltu ber? Tute pawisa nge hlawkna atan an hman? tihte hi hnam pum ngaihtuaha kan chhut ve fo chu a that ka ring.
Tin, company tam takte hian sum kan hmuh tamna turte, sum kan peipun dan tur te, kan pawisa dah that dan turte min ngaihtuahpui a, kan tan pawh a tha viauin a rinawm. Tangka sum kan ngainatnain kan mimal nun leh khawtlang nun a nghawng dan tur erawh chu min ngaihtuahpui vak loin a rinawm tih hre tel ila a duhawm e.

Thli chhem kawi
 A tawpna tan chuan, khawvel hmasawnna thlipui hian Mizo mipui tam takte hi veilamah te, dinglamah te, a chho zawng leh a chhuk zawngte'n min chhem her nawk nawk niin a lang a; mi tam tak hi chu "Going Where the Wind Blows" an tih ang deuhin thli chhemna apiangah kan kal ve mai mai niin a lang a, khawvel hian thil chi hrang hrangah hmasawn zel a tuma a lan bawk si avangin nun nghet kan nei a tul tawp khawk niin a lang. Thil dangin min rawn chim hmain "Hei hi Mizo tihdan a ni," "Hei hi Kristian tihdan a ni," "Hei hi Mizote awmdan tur a ni," tihte lo neisa ve bi biai ila, nun nghet tak lo nei lawk ila, thil tharin min lo chimin buai lutuk tawh lo ila a duhawm takzet a ni.
(He article hi KTP Gen. Conference 2010 Souvenir-ah tihchhuah a ni.)

Wednesday, September 15, 2010

Engnge Rorelna Tha (Good Governance)?

- Laltlanzova Khiangte (From Youth Movement For Mizoram Newsletter)

Mizo mipuite leh thalaite zinga rorelna tha inhrilhfiah fo a ngai hi rorelna ttha kan mamawhzia a lang chiang khawp mai. Rorelna thaah chuan mipui an him a, mihring nunna atana mamawh tlânglâwn, (basic needs) an hmu deuh vek bawk a, eirukna hmuh tur a tlem a, dik lo taka induhsak hriat tur a awm ve lo. Khawthlang ram tam takah khuan rorelna tha tak tak hmuh tur a tam mai a, kan sawi lar tak, Switzerland-te leh New Zealand-te ngei pawh khu rorelna tha an neih avangin mipui an himin an zalen hle a ni. Rorelna tha leh dik hi tawitea sawifiah theih a ni lo va, vawikhata sawi fiah vek theih a ni kher lo vang. Hruaitu atan mi rinawm leh dik, Pathian tih mi kan neih phawt chuan mipui chu dan hnuaia kaihhruai theih kan ni tih hi YMM thlir dan a ni a, mipui leh sorkar hnathawkte pawh hruaitu thain an hruai ngil theihah kan ngai bawk.
Hetiang hian rorelna tha chu tawi te tein sawi ta ila, kan sawi kim seng dawn lo hle a, hei lo pawh hi sawi tur tam tak a awm a, khawvel chanchin thlir letin, hruaitu tha, thiltha duh thinlungah chuan a chawpchilh pawhin rorel dan tur tha chu a lo lang zel thin.
Mawhphurh ngamna
Roreltute’n an tihdik leh tihdik lohah mawh an phurh ngamna hi a ni a, huaisen a ngai hle a ni. Rorelna thaah chuan mipui himna a derthawn chang te, mipuite dinhmun a that loh chang te, sorkar inrelbawlnaah fel lo a awm changte’n roreltute’n mawh an phur ngam thin. Hei hi sorkar tha ziaa thil pawimawh ber pakhat a ni. 
Sorkar Langtlang
Sorkar kalphung leh sum leh pai chevel zawng zawngte chu mipuite’n an hre tlang thei vek tur a ni a, ram hmasawnna tura hnathawh dan kimchang pawh an hre vek thei tur a ni.
Dan Rorelna
Sorkar chu dan zawm tura mipui kaihhruai theitu, dan bawhchhiate hrem ngam, mipuite himna leh hamthatna tura dan siam thin a ni tur a ni a, hei hi rorelna tha tehna pawimawh berte zinga mi a ni.
Mipuite HimnaRorelna tha hnuaiah chuan mipuite an him a. Sorkar chu sualna thleng tawh hnu chhuichhuah tum ni satliah loin, mipuite venhimna hna (protection) thawktu a ni thin. 
Mipui Tel vena
Rorelna thaah chuan sorkarin mipui a hmang tangkai thiam a, hmasawnna hnathawhna hrang hrangah mipuiin engkim an hre ve a, nasa taka tha thawhtuah an tang a, sorkar hmalakna a chak phah em em thin.
Judiciary lakhranDan siamtu an awm a, MLA atana kan thlantlinte hi dan siamtu turte an ni. Dan hmanga roreltu an awm leh a, chung pawlte Judiciary chu an ni a. Rorelna In/Court hrang hrangte hi Judiciary chu a ni a, Court-a dan hmanga roreltute'n thununtu nei loa dik taka ro an rel theih na'n thuneihna sang tak pek an mamawh hle. Mipuiin kan aiawha kan thlantlin dan siamtute thunun phak loha Judiciary lakhran hi rorelna thaah chuan tihmakmawh a ni a, Judiciary lam hi chu Supreme Court leh High Court-in an chungah thu a neih tho avangin an kalsual a hlauhawm lo.
Hmasawnna Khairual
Ram chhung hmun hrang hranga chengte'n ram hausakna leh sum leh pai rualkhai taka an dawn loh chuan mi rethei leh hausa kar a zau tial tial a, hei hian hnam ralna a thlen thei. Chuvangin rorelna thain a ngaih pawimawh ber pakhat chu, mitin thleng phak hmasawnna a ni.
Mi Retheite Khaichhuah
Sorkar tha elkhen pawhin khua leh tui zawng zawngte hausakna a pe thei lo va, amaherawhchu, mi rethei lutuk, ei leh bar, nitin mamawh harsa khawpa retheihna erawh chu tihbo a tum ngei ngei thin. Sorkar tha chuan khua leh tuite’n dam khawchhuak tura  mamawh tlangpui, ‘basic needs’ a ngaihtuahsak a, rei lote atana a thlawna sum pe ngawt loin, an inkhaidin tak tak theihna tur 'policy' a zamsak thin. Entirna'n: Ram rorelna tha loah chuan mi hausate'n ram chhunga ram tha lai zawng zawng an nei zo va, kut hnathawktute an inhlawhfa thin a. Ram rorelna thaah chuan sorkarin mi hausate ram hman tangkai lohte chu mi retheite hnenah a pe let a, mi retheite'n an lo dinchhuah phah thin. 
Khawpui Leh Thingtlang Khua Inrelbawlna Hran
Dan siam tura thlante'n khawpui leh thingtlang khua zawng zawng direct-a enkawl hi a hautak takzet a, chuvangin India ram state tam zawk chuan khawpui enkawltu bik, ‘Municipality’ an nei tawh a, mipuiin an khawpuite enkawl tura an mi duhzawng an thlanchhuahte'n khawpui enkawlna atan 'budget' hran an nei a, khawpui tana tha tur relhoin budget hran neiin khawpui an enkawl a, state puma roreltu an chhawk zangkhaiin ramin hma a sawn phah em em thin.
Hetiang bawk hian thingtlang khuate pawh a hmuna cheng ngeiin an enkawl theih na'n enkawltu hran an siam thin a, mipuiin an khaw enkawl turin an mi duhzawngte an thlang chhuak a, chung mite chuan an khaw enkawlna atan hmachhawpte an siam a, sorkar department hrang hranga dil kual ngai loin a hlawmin sum pawh pek thin an ni. Hetiang inrelbawlna hi kan ram hian a mamawh hle.
Thalaite Hnena Hna Pek
Thalaite hnena hnathawh tur pek hi sorkar mawhphurhna a ni. Ram pawn leh state pawna hnathawk tura thalaite fuih ngawt hi sorkar tha tihdan a ni lo va, sorkar tha chuan a thalaite tan kawng hrang hrang dapin an hna tur a zawnsak thin a, ram dang leh state danga thawk thei turin zirna tha a pe bawk thin. Thalaite hna tur siamchhuak tur hian hmasawnna kawng hrang hrang chak taka thawh a ngai a, hmasawnna chak taka thawh a nih chuan hna a lo awm chawp mai a ni.
Hruaitu tha thlan, mipuite mawhphurhna
Rorelna tha hi he lai hmun zimtea sawi kim sen a ni lo. Ram tana thiltha tak tak tiduh, roreltu tha kan mamawh a, roreltu tha leh rinawm, Pathian tih mi thlan chhuah hi khua leh tuite mawhphurhna a ni. Hruaitu tha chuan nitin zantin ram tana tha tur a ngaihtuah a, ziaka dah vek theih lohte pawh a buaipui chang a awm ang. Kan ram leh hnam min hruai tur hruaitu tha min pek hi Pathian pawhin a duh ngeiin a rinawm a, hruaitu tha kan neih theihna tur atan ram tana i theihtawp chhuah turin “I ramin a ko a che."
(He article hi Youth Movement For Mizoram Newsletter 2007-ah tih chhuah a ni.)

Zalenna chungchang: Scottish pasaltha William Wallace-a chanchin

Kum zabi 13-na tawp lam leh kum zabi 14-na tir lama England-in Scotland a awp lai, England lal 'Longshanks' tia hriat lar, Edward I-a'n Scottish mite chunga ro a rel lai khan Scottish-hoin tharum thawhin zalenna an sual a. Chumi hunlaia Scottish pasalthate hotu chu mi rothap leh huaisen chungchuanga sawi Sir William Wallace a ni. William Wallace chuan, "Zalenna i neih loh chuan engkim mai hi engmah lo mai a ni," a lo ti a, a thusawi hi "Engkim dang nei vek mah la, zalenna i neih si loh chuan i tan engmah a sawt lo vang," ti te pawhin a sawi theih ang chu.
Sir William-a bawk hian zalenna hi a ngaihlu khawp a, "Zalenna hi thiltha ber a ni a, hlawhchhuah atan pawh a tha ber a ni," a ti tawp mai. Zalenna nei lote nun chu kim lo hlein a hria a, "Mi zawng zawng hi an thi vek a, mahse mi zawng zawng hi an nih tur angin an nung lo," tiin zalenna nei lote chu an nih tur anga nung lo niin a sawi a ni.
William Wallace-a leh a hote'n Scotland atanga England sipaite nawrchhuah duhtawk mai loin England ram ngei an bei let ve ta rup rup mai a.
Longshanks-a chuan a fapa nupui Princess Isabelle-i tirin William Wallace chu inremna fair lo tak, British mite thuneih larhna tur leh Scottish mite beh viauna tur siampui turin a tir a ni awm a. Princess Isabelle hmanga Longshanks-a'n William Wallace a thlem vel dan  nia an sawi hi ngaihtuah ti thui duh deuh mai a ni. England lalte hi hmanlai atangin rorel (diplomacy) an thiam em em a, William Wallace pawh hi thiam chi hrang hrangin an thlem nasa ve hle a ni awm e. Mahse Scottish mite chunga English mite hleihlenna tihtawp leh Scottish mite zalenna pumhlum chu England a do chhan a ni si a, a mimal nawmna tura thlemna a tawh a hnar dan leh zalenna a ngaih ropuizia hi zir fe tham a tling. Kan ramah pawh Juda Iskariot-a a tih ang hi kan lo awm ve phung mai lo maw? An inbiakna hi tawite i lo ngaithla ang.
Princess Isabelle: Lal chuan inremna siam a duh e.
Willliam Wallace: Longshanks-a'n inremna a duh a maw?
Princess Isabelle: Ka bulah ngei a sawi a, thudik a ni tih chiang takin ka sawi ngam e. England i beihna hi titawp turin a ngen che a ni. England beihna i tihtawp chuan nihna sang tak (title) a pe che ang a, ram zau tak a pe bawk che ang a, he rangkachak thingrem hi keimah ngei hian ka pe dawn bawk che a ni.
William Wallace: Lord nihna, title leh rangkachak. Juda Iskariot-a ka nihna turin maw?
Princess Isabelle: Hetiang hian remna an siam thin alawm.
William Wallace: Hetiang hian alawm sal an siam thin.
Zalenna nei chuang si loa, mi thuneihna hnuaia kun chunga nihna ropui tak leh ram zau tak chu William Wallace hian a thlahlel ve lo. Zalenna a neih si loh chuan sawt loin a hria a ni.
William Wallace-te hunlai hian England chu ram thiltithei zawk leh sipai nei tha zawk a ni a, Scottish mite chu tlang mite an nih hlawm avangin an chak lo zawk hle a. Indonaah pawh a hote chu a tlem zawk an ni thin. Indona pawimawh taka a hote a fuihna tawngkam nia an sawi pawh hian zalenna a ngaih ropuizia a tilang chiang hle awm e. Indo tura an hmachhawn England sipaite chu an tam zawk em avangin a ho thenkhatte chu an zam hle mai a, tlanchhiat mai an rawt hlawm a. Mahse William Wallace chu a lo pen chhuak a. "He indona hi in beih chuan in thi maithei e. Tlanchhia ula, hun engemawchen chu in la dam ngei ang. Tun atanga kum engemawzatah mahni khum laizawlah in thi ang. Mahse, vawiinah hian vawikhat tal lo letin, kan hmelmate hnenah hian kan nunna chu an la thei a, kan zalenna erawh chu min laksak thei lo tih hi vawikhat tal hrilhna hun tha neih hi in la thlahlel ngawih ngawih dawn asin," tiin.
Scottish sipaite chu 'Albu gu bra!' ('Scotland dam reng rawh se') tiin an au rual ta dual dual a ni awm e.
William Wallace hi England sipaite'n an man a. Ram leh hnam phatsantuah puhin England ram chuan a thubuai a ngaihtuah a. 23 August 1305-a a thubuai an ngaihtuah lai pawh chuan Scotland leh Scottish mite zalenna a sual chu a la tlawmsan lo. England lal Edward 1 chu a chunga thuneitu pawh a nih loh thu a la sawi a, England lal chuan a taksa hneh mahse a thinlung lam chu a hneh thei chuang lo a ni. Heti hian a sawi a, "Zalenna hi a tha ber a, hlawhchhuah atan pawh a hlu ber a ni. Thudik tak ka sawi. Edward-a laka rinawm leh atana thawh hi ka bat a nih loh avangin ram leh hnam phatsantu ka ni thei lo. Ka chunga roreltu lal a ni lo va, a chungah zahna ka lantir ngai hek lo; he taksa nasa taka sawisak leh tihduhdahah hian nunna a awm chhung chuan zahna hi ka lak atangin a dawng ngai hek lo vang. Thil dangah chuan min puhna hi a dik a ni tih ka pawm e. Ka ramah Governor ka nih angin ka ram hmelma chu ka hmelma a i a, English ka that a, ka nun zawng zawngin English lal ka do va, dik lo taka ama ta anga a chhal khua leh lalinte pawh ka beia ni. Kei leh ka sipaite'n sakhaw hruaitute chenna leh biak inte an lo suama, an lo tichhia a nih chuan ka thiltihsual chu pawi ka ti em em a, mahse Edward of England hi ngaihdam ka dilna tur a ni lo ve," tiin.
    

Sunday, September 12, 2010

Zû Kan Zirchhuak Tawh Em?


- Laltlanzova Khiangte

Liquor Prohibition (zu khap) han sawi hi chuan zu sawi mawi tum hi kan ang deuh roh tawh a, a inthlahrunawm rum rum thin. Mahse, history-a zu khap burna lo thleng tawh leh ram dang lo experience tawhte atangin inzir finna tur a awm ka ring a, mithiamte leh ziak mite'n nasa fea ngaihdan an thawh tawh hnuah 'source' hrang hrangte lakhawmin zu khap zel chi a nih leh nih loh chungchanga rilru kan sen thiam theihna a nih beiseiin ka han thar thawh a ni.

Kawvel hmun hrang hranga zu an khap tawh dan leh zu khapna ramte lo thlir ila.

Zu khap hi khawvelah thil thar a ni lo va, Mizorama zu khap burna dan (MLTP Act) kan hmang pawh hi mi tih loh dan a ni lo. Khawthlang Kristian ramte pawhin 'Noble Experiment' tiin an sawi a, zu siam, zu lakluh, thawnchhuah, ken kual vel thlengin an lo khap tawh thin a ni. Muslim khawvel ram tam takah pawh Islamic Law hmangin zu an khap a, Muslim ram thenkhat erawh chuan an ti lem lo.

Kum zabi 20-na tir lam khan North America te, Scandinavia ramte leh Finland leh Iceland ramte chuan zu khap burna dan an lo siam tawh a, hemi hunlaia zu khap bur duhna movement hi Protestant kohhran nawrna vang a ni deuh vek. Tuna kan tawn ang hi kum zabi 20-na tir lamah an lo tawng vek tawh tihna a nih chu. Kum zabi 20-na chawhma lam zawng khan protestan kohhran nawrna avangin ram hrang hrangah zu khap burna dan hman chhoh a ni ta.

Nordic ram
Nordic ram an tihte hian Total Prohibition hi tunah chuan an bansan vek tawh. Norway, Sweden, Iceland leh Finland-ahte chuan zu hralh danah sorkar a inrawlh vek thung a, sorkarin phalna a pek, bar-te leh restaurant-te chauhin a hlawmin zu an lei thei a, kum tling hnenah chauh zu an hralh chhuak a ni. Denmark-ah erawh chuan sorkar a inrawlh lo tawp thung. Heng ramahte hian zu khap bur duh pawl an awm reng a, mahse kum zabi 20-na chawhnu lamah chuan member an tlem chho viau tawh a ni.

Russia/Soviet
Soviet Russia leh Soviet Union hun chhungin zu khap burna dan hman a ni ve ve a. Soviet Russia a nih laiin 1914 khan Dry Law hman a ni a, Russian Revolution leh Russian Civil War chhung zawngte pawhin an hmang char char a, Soviet Union an nih hnu, 1925-ah an bansan a ni. 

Middle East, North Africa leh Central Asia
Islam sakhaw lehkhabu, Quran-in zu in lo tura a zirtir avangin Muslim ram thenkhatah chuan zu an khap a, Middle East, North Africa leh Central Asia-a Muslim ram engemawzat chuan zu an khap a, zu khap lem lo pawh an awm.

Quran 5:91-ah chuan heti hian a inziak a, "Setana hian zu leh pawisa khelh hmangin inhmelmakna leh inhuatna chawhchhuah a duh a, Allah i hriatreng lohna tur leh i tawngtai loh na'n tihbuai che a duh a ni. Chuvang chuan i ti lo mai dawn lo em ni?" tiin. He thu hi Islam ram tam takte chuan innghah na'na hmangin zu an do mek a ni.

Saudi Arabia chuan zu a khap bur a, zu khapna dan bawhchhiate chu na takin a hrem bawk a, zu inte chu kar hnih atanga thla hnih chhung a tantir thin bakah vuak a tuartir bawk. Hetiang chiah hian Kuwait pawhin an ti ve a ni. 1991-a Gulf Indona a chhuah lai pawh khan tangrual pawl chuan Saudi Arabia-a sipai a dahte chu tualchhung mite rinna a zah tih entirna'n zu in a khap nghe nghe.

Qatar-ah erawh chuan an tihdan a danglam deuh. Vantlang hmuna zu in leh zu ruih chu hremna a na hle a, an ram atanga hnawhchhuah thlengin hremna a awm. Hetih lai hian sorkarin licence a pek hotel restaurant-te leh bar-ahte chuan in tur a awm thung a, Qatar rama ramdang awmte pawhin permit lain heng licence neite hnenah hian zu an lei thei a ni.

United Arab Emirates chuan an rama chen phalna nei ram dang mi, Muslim ni lote leh Interior Ministry liquor licence neite chu zu dawr atanga zu an lei a phalsak a. Persian Gulf-a ram hmasawn chak bera ngaih, Bahrain erawh chu zu zalenna ram a ni ve thung.

Iran chuan 1979-a Revolution a thlen hnuah zu an khap ve tan a, hremna na tak an siam nghal a. Mahse zu in duh an tam miau avangin nasa takin dan bawhchhiatna a thleng zui a, an rama cheng tlem zawk Muslim ni lote phei chu anmahni in tur an siam phalsak an ni tawh a ni.

Afghanistan-ah pawh Taliban hunlai khan zu khap bur a ni a, US-in Taliban rorelna a paihthlak hnu khan zu khap burna hi ram dang mite tan hlih a ni a, amaherawhchu sorkar licence pek dawrah passport hmangin an lei a ngai thung.

Libya chuan a vaiin an khap bur a, hremna pawh an tina hle. Tunisia-ah erawh chuan hmun thlan bikah leh bar-ahte khualzin tana lei theih bik an thliar a, khawpuiah pawh zu thliar bik an nei a, wine erawh chu a zalen viau thung. Morocco chuan zu an khap lo va, Ramadan chhungin hralhchhuah an khap thin thung a ni. Zu khap zingah hian Sudan pawh a khauh berte zinga mi a ni a, zu khapna dan bawhchhiate pawh hremna a pe na talh talh hle.

Hetihlai hian Muslim ram tho, Egypt leh Turkey-te chuan zu an khap lo va, kum 18 hnuai lamte erawh chu lei an phalsak lo thung. Turkey chuan general election laiin an khap thung a ni.

Southeast Asia
Thailand chuan naupang school bangin zu an lei loh na'n chawhnu lamah zu hralh an khap a, supermarket-te leh convenience store-a electronic cashier-te chu zu lam chi hralh thei lo turin an duang vek a ni.

Muslim ram, Brunei chuan zu an khap bur a, zu zawrhna hmun a awm lo. Mahse Muslim ni lote chu ram dang atangin anmahni in tur tam vak lo lakluh phalsak an ni a, Muslim ni lo kum 17 chung lamte chu ram dang atangin zu bottle hnih leh beer can sawm pahnih lakluh phalsak an ni. 

Australia
Australia-ah hian zu an lo khap tawh thin a, mahse 1928-ah prohibition dan chu an titawp a. Mahse 'native' te chenna hmun hrang hrangah chuan an khap zui tho a. Heng dry area hmuna zu lalutte chu na taka hrem an ni a, an lirtheite pawh sorkarin a mansak hmak hmak thin.

South Asia
Pakistan chu 1947 atang khan zu zalenna ram a ni char char a, 1977 khan Zulfikar Ali Bhutto chuan prime minister atanga an paih hma kar tlemte la awmah zu a khap a. Chuta tang chuan Muslim ni lote tan chauh permit pein zu lei an phalsak a. Sorkarin permit a pekte chu an thla khat lakluh a zirin lei theih zat an bituk a, a tlangpuiin zu bottle 5 leh beer bottle 100 a ni tlangpui. Mi maktaduai 140 chenna ramah licence nei zu zawrhna hmun 60 chauh a awm a, Rawalpindi-a Murree Brewery chu beer siamtu awmchhun a ni. Muslim-te tana zu khapna hi Islamic Edeology Council-in an kengkawh a, an khauh hle nghe nghe. Hetih lai hian sakhaw dang zuitute hian Muslim-te hnenah an zu permit hi an hralh fo a, dan phal loha zu zawrh pawh a tam em em tho a ni.

Bangladesh pawhin zu hi an khap a, mahse hotel leh restaurant thenkhat chu ram dang mite hnena zu hralh phalna pek an ni thung. Ram dang mite pawh anmahni in tur tlem azawng an rama lakluh an phalsak a ni.

Maldives chuan ram dang atanga zu lakluh an khap a. Khualzinte tlawh thin thliarkarahte erawh chuan khualzinte tan lei an phalsak thung a, mahse an leina thliarkar atanga ken chhuah an khap thung. 

India ram
Ka source-ah hian India ramah Mizoram chauh ni lo, Gujarat pawh zu khap burna hmun angin a inziak a, hei hi a lo hlui palh chuan chu kan ram a ni tawh bawk a, chhiartute'n lo update ve tawh mai ila a tha awm e. India-ah chuan holiday thenkhatah rampumah zu hralhchhuah khap a ni thin.

Andhra Pradesh chuan Chief Minister N.T. Rama Rao sorkar laiin zu a khap a, mahse a hnu lawkah hlih leh a ni a. Haryana-ah pawh 1996 - 1998 inkar khan zu an lo khap ve tawh bawk. Maharashtra-ah chuan zu permit neite tan chauh zu lei theih an han ti ve bawk a, mahse a duh duhin an lei ang a ni. State dang zawngah chuan khap a ni lo.

Khawvel pum thlirna
Khawvel pumpuia zu khap dan hi han thlir thuak pawhin Kristian ramte'n zu khap hi an bansan deuh vek tawh a, Muslim ramte erawh chuan an ram mipui (Muslim)-te tan an la khap deuh vek a, khualzinte tan erawh chuan an phalsak tlangpui hlawm. Kristian ramah hian kum zabi 20-na chawhma lamah Protestant kohhrante nawrna avangin sorkarte'n zu an han khap a, mahse hlawhtling loa an inhriat avangin khap zui zel chi niin an hre ta lo va, khapzui an duh loh chhan erawh chu inang lo a awm mai thei a, chiang taka lang chu, zu ruih khap leh zu avanga buaina chi hrang hrang chhuak tur vente an duh ta zawk niin a lang.

Muslim ramte erawh hi chuan Quran zawm an duh avangin an hlawhtling emaw hlawhtling lo emaw Muslim-te tan zu in hi an khap hrim hrim niin a lang a, Kristian ramte angin zu khap hi an bansan mai a rinawm lo hle a ni.

Khap loh chhan
Ram hrang hranga zu khap an bansan tarlang vek tur chuan kan thuziak hi a sei lutuk ang tih a hlauhawm a, chuvang chuan khawvela ram ropui ber an tih, USA-a an khap tawh loh chhan hi hriatpui ila a hlawk ber awm e. Consumers Union-in tawi fel takin report a ziak a, chu chu Mizotawngin han dah zai zai ila.

Consumers Union report thupui chu, 'Zu hi khap loh tur a nih chhan - Why alcohol should not be prohibited' tih a ni a.

"Zu khap duh tam takte duhna daltu lian ber pakhat chu zu khap bur hi a thuin tha viau mahse, a taka tihhlawhtlin theih a ni tlat lo hi a ni a, zu khap (prohibition) hian awmzia a nei lo/hna a thawk lo tlat a ni. ('Prohibition doesn't work' tiin an ziak a, a hlawhtling lo ti zawng pawhin a lehlin theih ang chu.) Awmze nei ngei tur a ni a, mahse awmzia a nei si lo.

Prohibition-in awmzia a neih lohzia hi kum 13 chhung, 1920-1933 inkara kan hmuh leh hriatte khan chiang takin a tarlang. Zu khap duhna hi 1920 hmalam kha chuan a nasa em em a, December 1917-ah Eighteenth (Prohibition) Amendment pawh Congress-a house pahnihin two-thirds majority-in an pass a, state legisture 48-a a tlang theihna tura ngai zat, three-fourths laiin thla 13 hnu lekah state-te pawhin an pawmpui vek a nih kha.

Kum 13 chhung zu khap a nih hnuah ram pumin nasa takin an duh lo tawh ('the nation rebelled' tiin uar takin an ziak) a. February 1933-ah Congress-a house pahnihte'n two-thirds majority bawkin zu khapna dan hlihna, Twenty First (Prohibition Repeal) Amendment an passed leh ta a, state-te'n hneh takin thla 10 chhungin an pawmpui leh a ni.

Mipuiin zu hi ruihtheih thil a ni lo e an tih vanga zu khap burna dan hi hlih a ni lo. Drugs hluar hlauh vang pawh a ni lo va, United States hian drugs tihbaiawmzia pawh Prohibition hmain a lo zirchhuak daih tawh. Zu khap tihtawp a nih chhan ber chu mipuite'n zu khapin hna a thawk lo/awmzia a nei lo a ni tih muangchanga an hriatchian chhoh vang a ni.

Prohibition chhungin zu a awm reng tho va, mipuite an rui reng tho va, zu ngawl an vei reng tho va, zu avanga harsatna a thleng lo chuang lo. Kawngpui dungah pawh zu rui lirthei khalh a hlauhawm em em reng tho va, zu rui mahni intihlum an awm reng a, midang an that a, midangin an that reng tho bawk. Zu ruiin an fate kut an thlak reng tho va, a chang phei chuan thi khawpte'n kut an thlak tho a ni. Court te, jail te, hospital te, mental hospital-te chu zu in mite'n an luah khat reng tho bawk. Ram chhung hmun thenkhatah leh thil thenkhatah chuan Prohibition chhungin dinhmun a duhawm deuh a ni maithei a, mahse thil thenkhatah erawh chuan a hma aiin nasa takin dinhmun a chhia a ni.

Sorkar laipui (federal) leh state sorkarte'n ngun taka an endikna hnuaia zu an siamchhuahte in loin mipuiin 'rotgut' (zu quality tha lo leh taksa tana hrisel lo) an in phah a. Zu thenkhat chu thil dang pawlh (adulterated) a ni a, thenkhat phei chu taksa tana tha lo tak tak pai a ni. Ethyl alcohol a awm loh vang emaw, a to vang emawin tûr, methyl alcohol hmante a awm thin a, methyl alcohol phei hi chuan mitdelna leh thihna a thlen thei a, dan loa siam zu chi khata thil an pawlh 'ginger jake' pawh taksa chet theih lohna leh thihna thlen thei a ni.

A zahawm loh avanga sawisel hlawh Saloon kha dan phal loh zu zawrhna hmun (speakeasy)-in a thlak a, wine pangngai leh beer-te kha zu dang (hard liquors-less bulky tiin an ziak a, sawifiah thiam a har hle.) siam awlsam, ken vel awlsam leh black market-a hralh awlsam zawkin a thlak a. Kum 1920 hmaa thalai leh nula zahawm tak tak, mipui hmuha zu in ngai lote chu speakeasy-ah an kal a, an zu inna hmun hriat lohin khawlaiah an lo rui chhuak thin a ni. Saloon-te kha chu dan angin khar hun a awm a, mahse speakeasy-te chu khar hun awm loin chhun leh zanah an inhawng reng thin.

Tum inangtlanga mumal taka inzawmkhawm (syndicate) te'n zu zawrh hna chu beiin an kutah an dah vek a. United States-a an chin tam ngai vak loh, ruihhlo chi khat, marijuana chu zu khap lai hian a lar chho chiam bawk a, 'ether' in pawh mite'n an intihhmuh hle bawk a, ruihhlo dang tihna a nasa chho hle bawk.

Zu khap a nih tirh kum engemawzat chhung kha chuan zu khap a hlawhtlin loh chhan chu dan kenkawhna that tawk loh vang niin mi tam takin an sawi thin a. Chuvang chuan zu khapna dan kengkawh turin enforcement budget-te pawh tihpun a ni a, Prohibition kengkawh tur agent-te pawh rawih belh a ni a, agent-te pawh awlsam zawka mi an man theihna turin thuneihna sang tak pek an ni a, dan bawhchhiate pawh nasa zawka hrem theihna dan siam belh zel a ni a, mahse Prohibition-in hna a thawk chuang lo.

Hetiang a nih avang hian United States chuan zu chungchangah a zirlai a zirchhuak ta. Heta thil langchiang deuh mai leh Prohibition hriatrengna lo lang chu, Liquor Prohibition tihtawp a nih hnu khan Prohibition ti leh tura rawtna chu a khawk hlauh zel a, thutakah ngaih a ni ta lo a ni. Zu hi ruihhloah ngaih a ni lo va, ruihhlo dang khuahkhirh nen chuan ang khatah ngaih a ni lo.

Twenty-first (Repeal) Amendment chuan sorkar laipui chauh a huap a, states-te chuan an duh chuan a hranin zu an khap thei tho va, zu khap burna state-a zu tawlh luh pawh rampum dan bawhchhiatna a ni. State-a zu khapna pawh hi ram puma khapna ang bawkin a hlawhchham a, state hrang hrangte chuan a tahtawl zelin zu an khapna dan chu an hlip zel a, Mississippi chu a hnuhnung ber niin, 1966 khan zu khapna hi an hlip ve chauh a ni.

A bulpui berah chuan, zu khap bur leh zu hmuh tur awm lo ai chuan drug dang khap bur leh hmuh tur awm loa siam a hlawk zawk tih hriatchian a ni a. United States chuan kum 13 chhung a enchhin hnuah zu khap bur chungchangah a ngaihdan a thlak chiang ta a ni. Mipuite'n zu khapna danin a khap bur tak tak thei lo tih an hrechiang ta a, khap ve si, khap theih si loh hian nghawng tha lo tam tak a nei tih an hrechiang tawh hle.

Kan han sawi lan tak ruihhlote leh zu pawh hian damdawi lamah leh khawtlang thilah tangkaina an nei vek a, kan hman sual vang maia hnawksak a ni thin. Zu leh ruihhlo dangte hnawksakna lai titlem thei tur leh a hlawkna lam zawk uar zel thei tura khawtlang inenkawlna tha din hi hun lokal zel tura chona a ni. Tunah chuan zu chungchanga kan tihtur leh kan tum tur chu a chiang tawh a, thudik awmsa hote: nasa taka a hlauhawmzia kan sawi thin ruihhlo dangte ang bawkin zu hi a hlauhawm ve tho a, ruihhlo hi hman sual chuan a hlauhawm vek a ni tih puandarh zel hi a ni. United States hian tunah chuan heng ruihhlo hrang hrangte lakah hian policy mumal tak a nei ta a, chu policy chu inthlakdanglam thei lo deuhthaw tawh; society chuan heng ruihtheih thil kan tarlan takte tihtlem a niha, kan buaipui lohna tur a ngaihtuah chho zel ang; a that lohzia inhrilh zel hi a pawimawh ber a ni.

Mizoram Dinhmun
'Khawvelah hian thil thar a awm lo' an ti thin a, keini zu khap pawh hi thil thar a ni lo; Protestant Kohhranin sorkar a dominate theihna rama kum zabi 20-na chawhma lama lo thleng tawh ang kha kum zabi 20-na tawp lamah kan tharthawh ve a, kum zabi 21-na kan chuankaipui ta zel a nih hi. Kristian ram dangte'n kum zabi 20-na chawhma lama an lo tawn tawh ang hi kan tawng chho ve mek a, mite thil tawn tawh ang hi kum tam fe hnuah kan tawng ve zel dawn pawh a ni thei ang. Protestant kohhran hi Kristian ramah zu khap tura sorkar nawrtu a ni deuh zel a, kan ram sorkar pawhin Protestant kohhran nawrna avang thoa zu khapna dan siam a ni tih kan hre theuh awm e.

Kristian ram dangte lo tawn tawh ang bawkin Mizoram-ah pawh mi tam takin zu an rui a, zu ngawl an vei a, zu avangin harsatna tam tak kan tawk a. Mi harsatna tawh ang bawkin kawngpui dungah zurui lirthei khalh a hlauhawm em em a, zurui mahni intihlum an awm a, zuruiin midang an that a, midangin zurui an that thin. Zu ruiin anmahni nupui fanaute ngei kut an thlak a, chhungkua a buai a, court te, jail te, hospital-te pawh zu in mite'n an luah hnem em em a ni. Khawlaiah zu rui leh buaina siam an awm fo va, zu ruiin chhungkua leh khawtlang an tibuai thin. Hetiang a nih avang hian zu khap hi a mak lo va, zu khap duhtu Protestant kohhran thiltih pawh a demawm lo va, a awm em em a ni.

Mahse, Kristian ram dangte'n an hlawhtlinpui lo va, tha an ti tawh lo va, an bansan ta vek a, keini hi engtinnge kan awmzel dawn le? An tawn ang tho leh an hlih tak vek chhan hi kan tawng ve vek lo em ni? United States-a sorkar laipui leh state hrang hrangin zu khapna dan an hlih vek chhan te, zu khap rawtna pawh thutaka an ngaih tawh loh chhante hi kan tawng ve chiang a ni lo'm ni? Mizorama cheng tam zawkte hian zu kan huat phah em? Zû kan ngaihdan dik tak chu state danga kan zin nikhua leh kan intihhlim nikhua hian a chiang thawkhat viau lo maw? Kan khawpui daia zu zawrhna hmuna zu zuarte pawh man an ni reng tho va, mahse khawpuia chengte zingah demand a lian a ni ngei ang; zu lei tur a awm reng tho a, tihsual palha thih hlauh theihna zute pawh a rawn chhuak ve a ni lawm ni?

Thalaite zinga sex a hluar ta viaua mite'n an sawi thinte hi an 'instinct' in a mamawh ve tlat, zu leh hlimhlawp dangte khap vang a ni thei ang em? Thuneitute'n phai lam atanga lo kal zu an man leh teuh mai thinte hi tute in tura siam nge? Rakzu tam tak tlawmngai pawlte'n kan leih buak thinte hi in tur an awm reng avanga leih buak tur awm reng a ni tih a chiang a ni lo'm ni? Chuti a nih chuan Mizo tam takin zu in an bansan chuang lo tihna a ni asin.

Zu in tur tho thoin manto tak taka rakzu leh a senchi an leite hi engnge a hlawkna awm? Zoram-a mi hausate leh officer lian pui puite'n zanriah kil dawnah leh an intihhlim nikhuain zu an thli thin lo lem em ni? A mantu tura rawihte zingah ngei pawh zu in duh leh zu in duh lo an inzat nawk lo ang maw? Zu in duh zawk hi an lo tam reng thei asin!

Zu man tawh, leih buak loh tam takte hi khawiah nge a thang? Zu ruiin buaina an siam tur venga tlawmngaia thawkchhuak duh tam takin thiante nena inkawm hlim na'n zu um an phawrhchhuak nawlh nawlh fo a ni lo'm ni? Tlawmngai pawl thenkhatte intihhlimnaah pawh zu rui awm lo mahse, zu in chu an awm ve zel tho lo em ni? Tun thlengin zu in mite inkawmhlimna chu zu a la ni reng a, mi tam takin chaw ei dawnah zu thlit tur an hmai chuang lo tih kan hre theuh e. United States-in zu an khap hunchhung ang kha kan lo khap ve dawn ta reng mai a, zu khap burna dan hian zu a khap thei lo tih kan pawm ve tawh em? Nge, kan tanna ngaiah kan tang ral raih dawn?

Zu khap bur duhte sawi thin, "Khawlaiah zu rui an tlem tawh a, hmeichhe zurui lepchiah pawh hmuh tur an tlem a, khawtlang leh chhungkaw tibuai thin zu rui an tlem a, khawtlang a nuam," an tih hi a dik chuan zu khap chuan thatna a nei ngei tih a chiang hle. Total Prohibition ti lo mah ila, zu ruih chu nasa lehzuala khap tur a ni dawn lawm ni? Hmana hmeichhe zurui lepchiah khawlaia an hmuh thinte kha nge tam zawk ang mite hmuh phak loha tuna lepchiah? Lepchiahna hi Total Prohibition avangin a bo kan ti ngam chiah maw? Khawlaia zu ruih leh chhungkaw tihbuaite hi zu khap burna vanga tlem nge, kan changkan chhoh hret hret vang? Inhnialna thui tak awm thei a ni. Kan rilru a changkang chho ve zel a, kan khawtlang leh chhungkaw tibuai thin zu ruite chu zu in mi ngei pawhin an haw hluah hluah ve tho. Hmana zu in thin, khawtlang tibuai thin khan tunah pawh zu an la in a, khawtlang tihbuai chu thil zahthlak a nih tawh avangin an tibuai tawh lo mai a ni zawk em? Kan Kristian ram puite leh ram changkang zawkte chuan zu khap aiin zu rui khap an duh tawh zawk a, keini pawh an khap loh tak chhante kan tawng ve ta a, zirlai kan zir ve ta a ni lawm ni?

Khap nge khap loh?
Zu khapna hlih huphurhawmna ber chu 'kan in thiam lo vang' tih hi a ni. Ni e, kan lo inphuar rei tawh a, a huphurhawm tawh a ni ti r'u. Zoram atanga phai lama zin, a hlin phelh ang par par hi ka lo hmu ve nual tawh a, a state-a phuar kha mi state-ah phelh a ni a, a dûk chak ta lutuk thin ni berin ka hre thin. A ramah hun rei tak ata tawh kha phuar ni lose, ngaiah neih ve mai mai thei se zawng mi state-a a hlin phelh a nihin a lim pur pur lo tur a ni na a le. Zu in tur hi kawtthlerah man tlawm takin in hlui chiah ila, pa thluak fim lo pui pui, nu ngaihtuah thui lo ve tak takin khawvelah keimah chauhin emaw ka chen kan ti ang a, kan hleuh buan buan mai ang tih chu a hlauhawm tawh a nih hi.

Mizopa, Mizonu hian zu a in thiam tlat loha, zu avanga amah leh a chhungkua, a khawtlang a buai tlat chuan amah hmangaihtu tan chuan khapsak awm reng a ni a, zu avanga a buai zel dawn a nih chuan khap zel tawk lek a ni tlat alawm le. Amaherawhchu, kan khap bur pawha a hlawhtlin si loh chuan kawng dang kan dap ngei a tul a ni lo'm ni? Zu that lohzia leh zu ruih zahthlakzia leh pawiziate nasa zawka inzirtir a tul tih kan zirchhuak ve tawhin a lang a, zu avanga tuemaw lirthei khalh a hlauhawm tlat chuan na taka hrem a hmabak tihna a ni ve mai a, zu avanga a chhungkua leh khawtlang a tihbuai chuan tanin bang a zut bel ve tlut mai tur a ni dawn lo'm ni?

A tawpna atan chuan, zu hi mihring mize dik tak phawrhtu a ni a, Mizopa leh Mizonu zu a in avanga a mualphoa, ama tan leh midang tana harsatna thlentu a nih fo chuan a piangsual tihna a ni a, a mizia a sawngnawiin raltiang a kai lo hle tihna a ni. Chutiang a nih tlat chuan zu khapna hmunah a ni emaw, zu khap lohna hmunah a ni emaw, zu in khapsak tawk lek a ni a, thil dangah pawh khap zel ngai chi a ni ang. Engpawhnise, kan Kristian rampuite chuan an zirlai an zir zo tawh a, United States-ah chuan mipuiin zu in tha an tih vang ni loin, drugs a hluar lohna tur pawh ni loin, zu khapin awmzia a neih loh avang leh hmasawnna a thlen chuang loh avangin an inngaihtuah chiang a, zu khap ai chuan zu leh ruihhlo dang pawizia inzirtir uar an thlang ta tih hi ngun takin ngaihtuah ila, kan ram tana tha ber tur i ngaihtuah tlang teh ang u.

(Note: Article ka ziah vete hi chanchinbu hrang hrangah tihchhuah a ni ve hlawm a. He article hi a chhuah hun ka chhinchhiah theihte zinga mi pakhat a ni a. Lengzem magazine-ah February 2009-ah a chhuak a, feedback a tam ve nak nak hle.)